مرغ سعادت

آشنایی با مرغ سعادت؛هما

هما یا مرغ استخوان‌خوار (نام علمی: Gypae us ba ba us به معنی کرکس ریش‌دار) نوعی کرکس بزرگ است که در کوه‌های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا زندگی می‌کند.

هما در تمام طول سال یک جا می‌ماند و هر فصل فقط یک یا دو تخم می‌گذارد. این پرنده مانند دیگر کرکس‌ها عمدتاً لاشه‌خوار است اما عمده غذای آن را مغز استخوان تشکیل می‌دهد. هما استخوان‌های بزرگ را از ارتفاع زیاد به روی سنگ‌ها پرتاب می‌کند تا به قطعات کوچک‌تر شکسته شود. گاهی هم از لاک‌پشت‌های زنده به همین روش تغذیه می‌کند.

هما در اسطوره‌های ایرانی جایگاه مهمی دارد و معروف است که سایه‌اش بر سر هربیافتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید به همین دلیل به مرغ سعادت معروف شده‌است.

در افسانه‌های ایران مثل ققنوس در اساطیر مصر و یونان صاحب کرامت است. همادر ادبیات ایران به عنوان نماد سعادت است و برعکس جغد که نماد شوم است البته هما می‌تواندپرنده‌ای افسانه‌ای و اساطیری باشد. در قصه‌ها و مثل‌های ایرانی از هما به عنوان پرنده سعادت یاد شده‌است.

در خرابه‌های تخت جمشید که پایتخت هخامنشیان بوده‌است دو مجسمه سنگی از هما پیدا شده‌است. این نشان می‌دهد که هما در زمان ایران باستان نیز پرنده سعادت بوده‌است.

پیشتر در زبان انگلیسی هما را با اسامی چونBea ded Vul u e , Lamb Vul u e Lamme geie , Lamme geye و یا Lamme gei می شناختند. به جز یک نام در بقیه این اسامی از واژه Lamb (بره) یا از ترکیب آن با پسوند استفاده شده است. اما در حال حاضر تقریبا تنها نام با مسمای Bea ded Vul u e در کتاب‌های پرنده شناسی و یا دایرة المعارف‌های جانورشناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع اروپاییان نخستین بر این باور بودند که این پرنده به بره‌ها و نوزاد انسان آسیب می‌رساند و از این رو با مسموم کردن لاشه حیوانات و یا شکار، تعداد این لاشخور را در کوهستان‌های قاره سبز به حداقل ممکن رساندند. اگرچه اروپاییان امروزه تدابیر بسیاری را برای حفظ و ازدیاد نسل این پرنده با شکوه اندیشیده‌اند، اما وضعیت زیستی این پرنده هنوز هم در اروپا مورد رضایت نیست. در واقع هما در حال حاضر از مشکل کمبود تنوع ژنتیکی در میان تعداد اندک باقیمانده از جمعیت خود رنج می برد.

هما بیشتر زمان روز را در حال بالبازروی در ارتفاعات بالای ۳۰۰۰ متر مناطق کوهستانی می‌گذراند؛ آشیانه خود را بر روی سکو یا شکاف صخره‌های دور افتاده ساخته و در هنگام جوجه آوری به شدت از قلمرو وسیع ۴۰۰ کیلومتر مربعی خود در برابر جفت های هم نوع حفاظت می‌کند. همای ماده معمولا یک تخم و به ندرت دو تخم درون آشیانه می‌گذارد و هر دو جنس نر و ماده در امر تغذیه جوجه همکاری دارند. در آشیانه هایی که دو جوجه مورد تغذیه پدر و مادر قرار می گیرند معمولا جوجه کوچکتر توسط جوجه بزرگتر از بین رفته و جوجه باقیمانده پس از گذشت ۱۰۷ تا ۱۱۷ روز شروع به تجربه اولین پروازهای خود بر فراز آشیانه می‌کند.

از نظر ریخت شناسی هما شباهت چندانی به دیگر لاشخورها ندارد. پرنده بالغ دارای بال‌هایی کم عرض ، دراز ونسبتا نوک تیز است که طول بال‌های باز گه‌گاه به ۳ متر نیز می‌رسد. دم بلند و لوزی شکل است ؛ سطح پشتی بال‌ها و دم به رنگ سیاه براق ، سطح شکمی نارنجی مایل به زرد و سینه کاملا نارنجی رنگ است. سر و گردن این لاشخور برخلاف دیگر کرکس ها پوشیده از پر بوده و برهنه نیست که دلیل آن هم به عدم لاشه خوار بودن پرنده بازمی گردد. گردن هما نارنجی رنگ بوده و دو رشته پر سیاه به شکل دو رشته سبیل از دو سوی منقارش آویزان است. پرندگان نابالغ سر و گردنی کاملا سیاه رنگ دارند.

یکی از عادات هما در هنگام تمیز و مرتب کردن پرهای سینه اش استفاده از ترکیبات آهن دار موجود در سنگ‌های مناطق کوهستانی است. اکسید آهن موجود در اینگونه سنگها باعث می شود تا پرهای سطح شکمی پرندگان بالغ موجود در طبیعت به نارنجی پر رنگ تمایل داشته باشد، در حالیکه پرهای سطح شکمی پرندگانی که در اسارت بزرگ می شوند بسیار روشنتر از هم نوعان آزاد خود است. هما با این عمل علاوه بر از بین بردن حشرات ذره بینی موجود در میان پرهای خود باعث استحکام و حفاظت بیشتر از پرهای آسیب دیده‌اش می شود. با این وجود اکسید آهن خاصیت عایق بودن سطح پرها را در برابر باد از بین برده و به همین دلیل هما هیچگاه شاه پرها و پرهای زیر بالهایش را به این ماده آغشته نمی کند!

نحوه تغذیه هما در میان انواع دیگر لاشخورها کاملا منحصر به فرد است. این پرنده برخلاف پسرعموهای خود هیچ گاه به محض از پا در آمدن حیوان بر سر لاشه فرود نمی‌آید. معمولا منتظر می‌ماند تا سایر لاشخورها کار پاکسازی لاشه را از گوشت و پوست انجام دهند و سپس به سراغ اسکلت رها شده لاشه می‌آید. هما علاقه فراوانی به مغز استخوان دارد و برای به دست آوردن این ماده مقوی میبایستی قطعات بزرگ استخوان لاشه را که در کشور ما معمولا کل و بز وحشی است به تکه های کوچک قابل بلعیدن تبدیل کند.

اگر چه در کشور ما آمار دقیقی از تعداد و پراکنش پرندگان بخصوص پرندگان شکاری در دست نیست ، اما این باور که چند سال است هیچهما را در منطقه البرز مرکزی و یا ارتفاعات دیگرالبرز ندیده است نیز کاملا اشتباه است. اصولا هما پرنده ایست که در ارتفاعات بسیار بالای مناطق دور افتاده کوهستانی زندگی می کند و مشاهده آن برای مردم عادی ممکن نیست. از طرف دیگر برخی خبرهای غیر کارشناسی در روزنامه ها ، مجلات و سایت های مرتبط با محیط زیست باعث شده است تا تصوری غلط از وضعیت این پرنده در ایران بوجود بیاید. هما در طی ۴ سال گذشته بارها توسط علاقه مندان و کارشناسان پرنده شناسی رصد شده است.

تمامی این مشاهدات در حالی است که هیچ هدف مشخص و برنامه ریزی شده ای جهت مشاهده این گونه وجود نداشته و رکوردهای فوق کاملا اتفاقی صورت گرفته است. هما در حال حاظر جزو پرندگان ضمیمه ۳ کنوانسیون سایتس(CITES) قرار دارد، بدین معنا که سایتس خیلی روی آن تاکید ندارد. از آنجایی که وضعیت طعمه های مورد مصرف این پرنده در کوهستانهای ایران نسبتا قابل قبول است، به نظر می آید در حال حاضر تنها مورد نگران کننده مشکل کمبود تنوع ژنتیکی در میان تعداد اندک از جمعیت این نوع لاشخور است. از طرف دیگر عدم مشاهده هما طی چند سال گذشته در منطقه لار هم تا حدودی طبیعی به نظر می‌رسد. با وجود تبلیغات گسترده برای ورود مردم عادی به این منطقه و ایجاد ناامنی نشات گرفته از حضور غیر کارشناسانه گردشگران و بعضا دامداران محلی کاملا طبیعی است که پستانداران بزرگ جثه‌ای چون کل و بز به ارتفاعات و مناطق دور افتاده تر کوچ کرده و هما نیز در پی کمبود لاشه مجبور به جابجایی منطقه‌ای شود.

اگر چه با توجه به وضعیت نگران کننده حفاظت از محیط زیست در کشور ما و روند غیر کارشناسانه دعوت از عموم مردم برای حضور در طبیعت داشتن نگرانی در مورد احتمال انقراض نسل هما منطقی به نظر می آید، اما داشتن نگرانی های بزرگ تری (!) چون از بین رفتن زیستگاه ها ، نبود باور به آموزش پیش از دعوت مردم به طبیعت و از بین رفتن جایگاه و تقدس مسایل مربوط به طبیعت در میان عامه مردم منطقی تر به نظر می رسد.

گردآوری و تنظیم: محسن مرادی

از افسانه تا واقعیت؛ ۱۰ حقیقت بسیار جالب در مورد «هما» که احتمالا نمی‌دانید

پرنده‌ای استخوان‌خوار که رژیم غذایی خاص خود را دارد

«هُمایِ اوجِ سعادت به دام ما افتد، اگر تو را گذری بر مقام ما افتد» (حافظ)

«همای سعادت» دو کلمه‌ای هستند که همه آن را شنیده‌ایم و بعضا در مثال‌ها و صحبت‌هایمان از آن استفاده کرده‌ایم. «هما» همان پرنده‌ای است که نقش آن را در سرستون‌های تخت‌جمشید می‌توان مشاهده کرد.

حتی آرم و لوگوی شرکت هواپیمایی ملی ایران نیز نقش هماست؛ در پاییز ۱۳۴۰، « ادوارد زهرابیان» معمار و طراح ایرانی ارمنی‌تبار، نقش هما را به عنوان آرم هواپیمایی ملی ایران طراحی کرد. آرمی که دارای سه خصلت متفاوت سر عقاب، گوش‌های گاو و یال‌های اسب است.

«هما» یک پرنده افسانه‌ای نیست و یک موجود واقعی و بومی کشورمان ایران است. پرنده‌ای که از دیرباز در باورهای مردم این سرزمین نشانه خوشبختی و سعادت انسان‌های پاک‌نهاد آریایی بوده و نزد مردم صاحب کرامت است.

مرغی که نامش بارها در اشعار بزرگان ادب پارسی تکرار شده از جمله پرنده‌هایی است که دیدن آن به سادگی مقدور نیست و اینقدر کم دیده می‌شود که در افسانه‌ها دیده شدن آن را نشانه خوش یمنی دانسته‌اند.

شاید جالب باشد بدانید، در ادبیات داستانی کهن ایران آمده است که هر گاه پادشاهی در می‌‌گذشت و وارثی برای جانشینی نداشت، مردم را در میدانی جمع و همایی را رها می‌‌کردند؛ هما بر روی سر یا شانه هر شخصی که می‌نشست آن فرد پادشاه آن سرزمین می‌‌شد.

اگر تصور می‌کنید که «هما» نیز همانند «ققنوس» به داستان‌‌ها و اساطیر باستانی تعلق دارد، باید بگوییم که سخت در اشتباه هستید.

همای بر همه مرغان از آن شرف دارد  که استخوان خورد و جانور نیازارد (سعدی)

۱- هما چه نوع پرنده‌ای است؟

هما در واقعیت یک نوع لاشخور است که فقط استخوان می‌خورد و یکی از بزرگ‌ترین جثه‌ها را در بین پرندگان ایران دارد.

به خاطر تغذیه خاص این پرنده به آن «استخوان‌خوار» هم لقب می‌دهند. نام علمی هما Gypae us Ba ba us و نام انگلیسی آن Bea ded vul u e (کرکس ریشو) است.

هما که در حال حاضر جزو پرنده‌های حمایت شده ایران است، اغلب در ارتفاعات مناطق کوهستانی در حال پرواز است.

۲- غذای اصلی هما استخوان است

۸۰ در صد از رژیم غذایی این پرنده را استخوان و مغز استخوان تشکیل داده است. اسید موجود در معده آن pH حدود یک دارد به همین خاطر مواد فشرده‌ای همانند استخوان در کمتر از ۲۴ ساعت به طور کامل در معده هضم می‌شوند.

این لاشخور استخوان‌خور برخلاف دیگر کرکس‌ها بلافاصله بر سر جسد حیوانات ظاهر نمی‌شود و به خوردن گوشت و لاشه آنها هم علاقه‌ای ندارد. هما صبر می‌کند تا بقیه کرکس‌ها و حیوانات لاشه‌خوار از لاشه دور شوند، سپس با کمک منقار خود، تکه‌ای از استخوان را جدا می‌کند، به همراه استخوان به آسمان پرواز می‌کند و در بالای یک صخره توقف کرده، استخوان را روی سنگ رها می‌کند تا استخوان شکسته و به قطعات کوچک‌تر خرد شود. سپس استخوان‌ها را درسته می‌بلعد.

جالب است بدانید که کرکس‌های ریش‌دار بعضا برای شکستن استخوان‌ها محلی مخصوص هم دارند که اوساری می‌گویند (محل امانت‌گذاری استخوان مرده).

هما از لاک‌پشت و مارمولک‌های کوچک هم تغذیه می‌کند.

۳- همای وحشی به پرهایش خاک سرخ می‌مالد تا ترسناک‌تر به نظر برسد

کرکس ریش‌دار در رنگ‌های مختلف در جهان وجود دارد. از سفید خالص گرفته تا نارنجی مایل به قرمز. خاک‌های حاوی اکسید آهن روی این پرنده باعث می‌شود تا ظاهری خوفناک و ترسناک به خود بگیرد.

هما با چنگال خود خاک را بر می‌دارد و به مدت یک ساعت آن را روی پر و بالش می‌مالد تا مطمئن شود که به رنگ نارنجی آتشین تبدیل شده است. البته این پرنده به دیگر مواد قرمز هم علاقه دارد؛ مثل برگ‌ها و چوب‌های قرمز.

باید بدانید که حتی همای محبوس و در قفس هم چنین کاری را انجام می‌دهد و به همین خاطر گفته می‌شود که این یک رفتار غریزی است نه اکتسابی.

۴- رنگ نارنجی پرهای هما نماد جایگاه و سن آن است

مالیدن خاک نارنجی به پرها با هدف استتار صورت نمی‌گیرد. بلکه دانشمندان متوجه شده‌اند که اندازه و سن پرنده در شدت این رنگ موثر است. فرض بر این است که رنگ نارنجی نوعی نماد جایگاه و سن در میان کرکس‌های ریشو بشمار می‌رود.

به زبان دیگر، یکی از عادات هما در هنگام تمیز و مرتب کردن پرهای سینه‌اش استفاده از ترکیبات آهن ‌دار موجود در سنگ‌‌های مناطق کوهستانی است. اکسید آهن موجود در این‌ گونه سنگ‌‌ها باعث می‌شود تا پرهای سطح شکمی پرندگان بالغ موجود در طبیعت به نارنجی پر رنگ تمایل داشته باشد.

این در حالیست که پرهای سطح شکمی پرندگان بالغی که در اسارت بزرگ می‌‌شوند بسیار روشن‌تر از همنوعان آزاد خود است.

جالب است بدانید که حمام گل کردن هما کاملا مخفیانه و دور از دید دیگر جانواران است و این اطلاعات هم از طریق رصد کردن و زیرنظر گرفتن هماهای اسیر شده بدست آمده است.

هما با مالیدن خاک به پر و بال خود علاوه بر از بین بردن حشرات ذره‌ بینی موجود در میان پرهایش، باعث استحکام و حفاظت بیشتر از پرهای آسیب دیده‌‌اش هم می‌شود.

البته، به این خاطر که اکسید آهن خاصیت عایق بودن سطح پرها را در برابر باد از بین می‌برد، هما هیچ‌گاه شاه‌پرها و پرهای زیر بال‌‌هایش را به این ماده آغشته نمی‌ کند.

۵- هما پرنده‌ای تک‌همسری است

کرکس ریشو که در باور ایرانی‌ها نشان سعادت و خوشبختی است، عموما تک همسر است و فقط یک بار در سال جفت‌گیری می‌کند. گاهی، بخصوص در برخی نواحی کشور اسپانیا و فرانسه، کرکس‌های ریشوی مجرد به زوجی دیگر ملحق می‌شوند و نقش شوهر دوم مرغ ماده را ایفا می‌کنند. همای ماده همسر دوم را می‌پذیرد به این خاطر که شانس تخم‌گذاری او را افزایش می‌دهد و به صورت دو جانبه مورد حمایت هر دو شوهر خود قرار می‌گیرد.

باید بدانید که همای ماده اصولا بیشتر از سه تخم نمی‌تواند بگذارد و همه تلاش خود را می‌کند تا هر سه تخم به جوجه تبدیل شوند. هر دو جنس نر و ماده در امر تغذیه جوجه همکاری دارند. البته گفته می‌شود در لانه‌هایی که بیشتر از یک جوجه وجود دارد، جوجه کوچک‌تر توسط جوجه بزرگ‌تر از بین می‌رود. جوجه باقی مانده هم عموما پس از ۱۰۷ تا ۱۱۷ روز توان پرواز کردن را پیدا می‌کند.

همای نر و ماده لانه خود را در شکاف صخره‌های دورافتاده یا بر بلندی‌های دور از دسترس می‌سازند و بشدت از آشیانه و جوجه‌های خود محافظت می‌کنند.

۶- هما یکی از بزرگ‌ترین کرکس‌های دنیای قدیم است

هما یک پرنده بزرگ جثه است که ممکن است قد آن به ۱.۲ متر هم برسد. درازای بال‌های این پرنده بین ۲ تا ۳ متر است و وزنی حدود ۴.۵ تا ۷ کیلوگرم دارند.

از نظر ریخت‌شناسی هما به دیگر لاشخورها شباهت چندانی ندارد. پرنده بالغ دارای بال‌‌هایی کم عرض، دراز و نسبتا نوک تیز است که همان طور که گفتیم طول بال‌های باز آن به ۳ متر نیز می‌رسد.

دم هما بلند و لوزی شکل است. سطح پشتی بال‌ها و دم به رنگ سیاه براق، سطح شکمی نارنجی مایل به زرد و سینه کاملا نارنجی رنگ است. سر و گردن این لاشخور برخلاف دیگر کرکس‌ها از پر پوشیده شده و برهنه نیست. دلیلش هم این است که هما لاشه‌خوار نیست و از استخوان تغذیه می‌کند.

هما گردنی نارنجی رنگ دارد دو رشته پر سیاه شکل دو رشته سبیل از دو سوی منقارش آویزان است.

پرندگان نابالغ سر و گردنی کاملا سیاه رنگ دارند.

۷- یکی از کرکس‌های شبیه به هما، کرکس مصری است

هما خاندان و تبار محدودی دارد که Accipi idae نامیده می‌شود. کرکس‌های مصری با پرهای کاملا سفید و سر و گردن زرد یکی از خانواده‌های نزدیک به هما به شمار می‌روند. برخلاف پسرعموهای خود، این کرکس‌ها کوچک و ریزجثه هستند. آنها اغلب زیر دو کیلوگرم وزن دارند و طول بال‌هایشان هم حداکثر ۲ متر است. از این رو کوچک‌ترین نوع کرکس در جهان بشمار می‌روند.

۸- هما می‌تواند ۴۵ سال عمر مفید داشته باشد

پرنده سعادت قادر است ۴۵ سال در دنیا زندگی کند. این در حالیست که میانگین عمر مفید دیگر کرکس‌های وحشی جهان ۲۱.۴ سال است. مرگ‌های رودتر از موعد این پرنده عموما بدنبال خطرات و حوادث ناشی از طبیعت یا شکار آنها توسط انسان روی می‌دهد.

۹- شکار غیر قانونی هما باعث شده تا گونه در حال انقراض بشمار برود

در گذشته اروپایی‌ها بر این اعتقاد بودند که هما نوزادان انسان را می‌خورد به همین خاطر مردم سعی می‌کردند به هر طریقی شده این کرکس را از بین ببرند. به همین خاطر از دهه ۱۹۹۰ میلادی شمار هما در بخش شرقی اروپا رو به انقراض گذاشت.

اما در حال حاضر، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) آن را به عنوان جانداران تحت حمایت دسته بندی کرده است.

۱۰- به گفته رئیس سابق اتحادیه پرنده‌شناسی بریتانیا هما می‌تواند پرنده خانگی هم باشد

توماس لیتلتون پویز، چهارمین بارون لیلفورد، به سفر و مطالعه در مورد پرنده‌ها علاقه بسیار زیادی داشت. او اغلب مواقع در مورد شکارها و پرنده‌های خانگی خود مطالبی می‌نوشت. یک بار به طور اتفاقی صاحب یک جفت هما شد و بعدها اعلام کرد که این لاشه‌خوارها پرنده‌های بسیاری خوبی برای نگهداری در خانه هستند.

در آخر هم بد نیست بدانید، دانشنامه پرندگان ایران نوشته: اگر چه در کشور ما آمار دقیقی از تعداد و پراکنش پرندگان، به خصوص پرندگان شکاری در دست نیست، اما این باور که چند سال است هیچهما را در منطقه البرز مرکزی و یا ارتفاعات دیگر البرز ندیده است نیز کاملا اشتباه است.

اصولا هما پرنده‌‌ای‌ است که در ارتفاعات بسیار بالای مناطق دور افتاده کوهستانی زندگی می‌کند و مشاهده آن برای مردم عادی ممکن نیست.

از طرف دیگر برخی خبرهای غیر کارشناسی در روزنامه‌ها، مجلات و سایت های مرتبط با محیط زیست باعث شده است تا تصوری غلط از وضعیت این پرنده در ایران به وجود بیاید.

هما در طی ۴ سال گذشته بارها توسط علاقه‌مندان و کارشناسان پرنده ‌شناسی، رکورد شده است. حال بد نیست بدانید که متاسفانه حدود ۳۰ سال است  از گونه‌ای لاشخور ساکن در استان سیستان و بلوچستان با نام لاشخور پشت سفید هیچ رکوردی وجود نداشته است.